‘Zo’n reis is meerdere keren sterven en weer tot leven komen’

Video: Mahmoud Elsobky, Zou Salman, Eric De Mildt & Getty Images
Longread en grafiek: Jan Straetmans.

Smokkelaar: “Wil je naar Europa?”

“Ja.”

Smokkelaar: “Ik zal je helpen om tot Nador te geraken, een Marokkaanse stad op de grens met Spanje.”

“Is daar iemand die voor u werkt en ons verder kan helpen?”

Smokkelaar: “Vanuit Nador is het eenvoudig om tot in Europa te geraken.”

Het gesprek vindt plaats in Nouakchott, de hoofdstad van Mauritanië, in Noord-West-Afrika. We hebben afgesproken op een terrasje van deze havenstad en doen ons voor als een migrant die naar Europa wil. De naam van de man tegenover ons, Cheikna, kregen we door van migranten die via hem tot in België geraakten. Zijn volledige naam is Cheikh Wild Cheikh Ahmed.

Steeds meer migranten kiezen voor ‘zijn’ westelijke route via Mauritanië, onder meer om de gevaarlijke passage langs Libië te vermijden.

“Ik denk dat het enerzijds een gevolg is van de toegenomen controles in Niger en anderzijds door het groeiende besef onder migranten van de risico’s in Libië”, zegt Philippe Frowd, verbonden aan de Canadese University of Ottawa. “ Het is een effect van de boodschappen van organisaties zoals de International Organization for Migration (IOM) over de verschrikkingen in Libië. Bovendien zijn er ook wel wat geslaagde pogingen langs deze westelijke route.”

Tussen Nouakchott, en de Noord-Marokkaanse stad Nador, vlak bij de Spaanse enclave Melilla, ligt 3.000 kilometer, én de Westelijke Sahara. Toch lijkt het alsof Cheikna de brochure van zijn reisbureau voorleest.

“Hoe lang duurt de route?”

Smokkelaar: “Dat hangt af van de staat van de weg, maar na ongeveer vier dagen kom je aan in Tamanrasset, in Algerije. Daar kom je een of twee dagen tot rust bij een van onze mensen en dan reis je door naar Ain Saleh. Daar zal Jamal je opwachten en je naar Yassin brengen in Ghardaia. Yassin brengt je tot de grens met Marokko. Aan die grens geeft Yassin je door aan een smokkelaar die je naar Nador brengt. Alles is 100 procent goed geregeld.”

Cheikna vraagt 1.600 dollar, omgerekend 1.320 euro, voor zijn deel, tot in Tamanrasset. Vanaf dan is het telkens ongeveer 200 euro per smokkelaar. “Ieder moet krijgen waar hij recht op heeft”, zegt Cheikna. “In totaal is het 3.250 dollar tot in Nador.”

Daarmee ben je nog niet in Europa. Migranten proberen vanuit Marokko vaak om via de Atlantische Oceaan tot op een van de Canarische Eilanden te geraken. In 2020 bereikten 23,023 migranten de eilandengroep, acht keer meer dan het jaar ervoor. De trend zet zich ook dit jaar door.

Maar door de sterke stromingen tussen het Afrikaanse vasteland en de eilanden is ook dit een bijzonder gevaarlijke route. Vorig jaar vielen er 849 doden op weg naar de Canarische eilanden. Dit jaar ook al 126.

Cheikna raadt daarom een andere weg aan, vanuit het noorden van Marokko langs de westkant van de Middellandse Zee naar Spanje, of tot in de Spaanse enclaves Melilla en Ceuta om daar dan asiel aan te vragen.

De 26-jarige Yacoub Alruqimi deed dat laatste. Hij woont nu in Antwerpen, maar heeft er een lange vlucht op zitten. Oorspronkelijk komt hij uit Jemen, het buurland van Saudi-Arabië, dat al zes jaar door oorlog wordt geteisterd. Die oorlog doorkruiste zijn studie geneeskunde.

“Het was hard om te moeten vertrekken, maar ik had niets meer in Yemen, geen studies, niets. Mijn familie was al binnen Jemen zelf op de vlucht geslagen, intern ontheemden dus.”

Yacoub trok zo snel mogelijk naar Oman, en zette koers naar Maleisië, want dat is een visumvrije bestemming voor Jemenieten. Hij hoopte er, net als veel landgenoten, even op adem te kunnen komen. Vanuit Maleisië bleef hij in contact met een vriend van hem, een dokter, die onderweg was naar Europa.

“Hij vertelde over de gastvrijheid van de smokkelaar en hoe goed de reis verliep. Ik kon hem stap per stap volgen. Toen hij in Spanje was aangekomen, besloot ook ik te vertrekken.”

Yacoub boekt een vlucht naar Mauritanië, waar hij de smokkelaar belt die ook zijn vriend had geholpen: Cheikna. Maar zijn reis blijkt anders dan die van zijn vriend. Vier dagen trekt hij in een groep met Palestijnen en andere Jemenieten door de woestijn van Mali. Ze hebben geen eten bij zich.

“Dat is zo gevaarlijk en verschrikkelijk. We rijden met hoge snelheid over het zand, in overvolle pick-ups. Ik denk dat we met zeven of acht in zo’n pick-up zitten. Langs de kant zie je auto’s in panne. Als je in die woestijn in panne valt of een ongeluk hebt, wie gaat je redden?”

Uiteindelijk bereiken ze de grens met Algerije. Om een checkpoint op de hoofdweg naar Tamanrasset te vermijden, nemen ze een wegje door de bergen. Daar proberen de passeurs de migranten extra geld afhandig te maken. Pas nadat de smokkelaars met Cheikna bellen bedaren de gemoederen. Yacoub had hem 1.200 dollar betaald, tot in Tamanrasset.

In onze contreien is dat stadje niet gekend, maar het is een eeuwenoud knooppunt van handelsroutes door de Sahara. Vandaag kruisen er de smokkelroutes.

“Het is een stad in de woestijn die werkelijk leeft van de mensensmokkel”, zegt federaal procureur Ann Lukowiak, gespecialiseerd in mensensmokkel. “Vandaar worden migranten naar Libië, Tunesië of Marokko gedispatcht. Voor de lokale bewoners is mensensmokkel hun bedrijfsactiviteit. Het is niet eenvoudig te doorbreken, want je hebt zeker ook hoge ambtenaren die zelf zo’n zaak runnen. Het maakt het voor ons moeilijk om met de overheid samen te werken.”

Ook op andere plekken op de smokkelroute profiteren ambtenaren mee. Ibrahim Sultan (29), een Palestijn, zag het met zijn eigen ogen op de luchthaven van Nouakchott.

Hij doet nu interimjobs en verblijft in ons land als asielzoeker. Maar ook hij kwam pas in Antwerpen terecht na een tocht via de Mauritanië-route. Sultan kwam via een andere smokkelaar, een zekere Othman. Ook hij volgde het voorbeeld van een vriend, die eerder succesvol op deze manier tot in Europa was geraakt. Op het vliegtuig uit Egypte naar Mauritanië, zat Ibrahim met nog tien andere Palestijnse migranten.

“Een mannetje van Othman stond ons op te wachten op de luchthaven”, vertelt Ibrahim Sultan. “Hij zette een stempel in ons paspoort, maakte de visa in orde, en we konden gaan. Ik was geschokt hoe vlot dat allemaal ging. Ik weet niet of hij een douanier was of een politieagent, maar iedereen op de luchthaven leek hem te kennen.”

Net als Cheikna loopt ook Othmans aanbod hoofdzakelijk tot in Tamanrasset. Via WhatsApp slagen we erin om met Othman in audioberichten te communiceren. We doen ons opnieuw voor als een Palestijnse vluchteling. De prijzen die hij hanteert, zijn bijna identiek aan die van Cheikhna.

Het is nochtans geen plezierreisje. Ook Ibrahim Sultan vond de reis door Mali een verschrikking.

“Het is een route des doods. Je bent in de woestijn, overgeleverd aan Gods genade. De smokkelaars zeggen wel dat ze de weg kennen, maar ze rijden verloren in de woestijn.”

Eens in Tamanrasset blijken Ibrahim Sultan en zijn medereizigers, omwille van de gespannen veiligheidssituatie in het smokkelstadje, op zichzelf toegewezen. De politie arresteert hem, houdt hem tien dagen vast, maar hij kan uiteindelijk tot in Marokko geraken.

Als Yacoub, de geneeskundestudent uit Jemen, met zijn medereizigers in Tamanrasset aankomt, koopt hij een busticket, om verder te reizen naar het noorden, tot bij de grens tussen Algerije en Marokko. Dat gaat niet feilloos. Aan een checkpoint halen agenten hen van de bus. Na vier dagen cel komen ze vrij: ze krijgen elf dagen om Algerije te verlaten.

Samen met zeven Jemenieten bereikt Yacoub de grens met Marokko, waar ze een tijd in de flat van een smokkelaar onderduiken. De Marokkaanse douane blijkt de grens vrij streng te bewaken. Het kost Yacoub uiteindelijk twee pogingen en in totaal 2.400 dollar.

Maar ook in Marokko vallen ze ten prooi aan afpersing. De chauffeurs die hen in Marokko hadden opgewacht, zeggen dat het hun schuld is dat ze zo veel risico’s hebben moeten nemen om aan de grenswacht te ontsnappen. Wie geen 200 dollar heeft, moet zijn gsm afgeven

'Het trieste tijdens heel die ervaring is de uitbuiting. Je voelt je beroofd en onveilig. Voor die smokkelaars is je leven waardeloos.'

YACOUB

De man uit Yemen heeft al een hele weg afgelegd voor hij uiteindelijk nog maar in Nador aankomt. Nador is een poort naar Europa, maar ook die kent vele poortwachters.

“Als je in Nador bent, moet je niet op zoek naar een smokkelaar, de smokkelaars komen naar jou”, zegt Yossef, een andere Jemeniet die in Brussel verblijft en zijn achternaam liever niet in de krant wil. “Je zet je op een terras en ze komen naar je toe als roofvogels op een prooi.”

Een van de methodes om door die poort te geraken, is met een vervalst paspoort. Dat is wat de Palestijn Ibrahim Sultan probeert.

“Er zijn mensen die paspoorten stelen, of hun eigen paspoort verkopen. Ik heb drieënhalve maand in Marokko gewacht tot ze een paspoort hadden gevonden met een foto die op mij leek. Ik heb daar 800 euro voor betaald en kon zo Spanje binnen geraken. Natuurlijk moet je nadien het paspoort ook weer terug bezorgen.”

Wie geen paspoort kan betalen, heeft enkel gevaarlijkere opties. In feite zijn er drie toegangspoorten tot Melilla: eentje voor goederen, eentje voor reizigers en eentje voor dagarbeiders. Maar die zijn zwaar bewaakt. Ettelijke keren heeft Yacoub naar eigen zeggen geprobeerd om zich door die toegangspoort te wringen, of zich daar aan te melden als vluchteling. Telkens tevergeefs.

Voor de rest is de enclave omzoomd door drie rijen van metershoge hekken. Samen met die andere enclave, Ceuta, vormt Melilla de enige landsgrens van de EU met het Afrikaanse continent.

“Ik probeerde elke dag wel een keer of vijf mijn kans”, zegt Yacoub. “Ik sliep in het bosje naast de haven. ’s Avonds waagde ik het al zwemmend, bij dageraad probeerde ik over de hekken te springen en in de namiddag was ik alweer via de arbeiders- of goederenpoort aan het proberen.”

Na verloop van tijd kocht hij een tweedehands duikpak en stond hij zelfs ’s nachts op, rond 2 uur, om het al zwemmend te proberen. Vanuit de haven is het enkele kilometers zwemmen, maar de golven en wind kunnen verraderlijk zijn. Dit voorjaar nog verloren er vier migranten het leven bij zo’n zwempoging. Hun lijken spoelden aan op het strand van Melilla.

Het toont hun verbetenheid en wanhoop. Door de coronacrisis mogen immers minder auto’s en vrachtverkeer door de grensposten, en is het dus minder interessant voor migranten om zich daartussen te verstoppen. Ook zouden de Spaanse en Marokkaanse controles langs het hek zijn verscherpt.

Ook aan de andere enclave, Ceuta, zouden migranten in toenemende mate zwemmend hun poging wagen. Eind april nog met honderd tegelijk. Opnieuw zouden drie migranten verdronken zijn. Spanje heeft de anderen onmiddellijk gedeporteerd.

Het bericht van de zwemmende migranten werd op Twitter gedeeld door Kamerlid Theo Francken (N-VA). Staatssecretaris voor Asiel en Migratie Sammy Mahdi (CD&V) antwoordde met een kaartje van Ceuta, met de tekst: “Zwemmen? Ter info, hier ligt Ceuta. Ze kunnen dus ook gewoon stappen.”

Stappen kan, maar dan moet je wel over de drie rijen aan metershoge hekken geraken.

Yacoub: “Ik had een touw dat ik gebruikte om van de hoge muren naar beneden te geraken. Vrienden van mij hebben iets gebroken door zo te springen. Sommige mensen breken al iets bij hun eerste sprong. En dan ben je aan de overkant en komt de politie achter je aan. Ik sprong zo vaak, dat ik berucht werd. (lacht) ‘Heeft Yacoub vandaag gesprongen?’ zeiden mensen tegen elkaar. Het was als een noodzaak voor mij.”

Dat migranten zo veel risico’s nemen, heeft niet enkel te maken de ellende waar ze van wegvluchten, of de droombeelden die smokkelaars in hun hoofd prenten, maar ook met de lange weg die ze al hebben afgelegd, en met de druk die ze zichzelf opleggen.

“Je mag niet vergeten: als iemand vertrekt, komt daar ook familie-eer bij kijken”, zegt Lukowiak, magistrate bij het federaal parket. “Het is vreemd om te merken hoe dat gevoel van verantwoordelijkheid voor hun familie ten koste gaat van hun eigen persoon. Het wordt dan een schande om niet in hun opzet te slagen. Ze zijn dus bereid om heel wat te doorstaan, als ze maar op het einddoel geraken.”

Ook om tot in Melilla te komen, zijn er mensen die geld proberen te verdienen. Deze passeurs beloven de migranten op het juiste moment op de juiste plaats te brengen. Aan een zwakke plek in de hekken bijvoorbeeld, op een moment dat de wachten wisselen. Maar succes is zelden gegarandeerd. Op een bepaald moment probeert Yacoub samen met anderen te springen: ze worden allemaal opgepakt.

“Ik was ontgoocheld en belde mijn vader. Op dat moment besloot ik om het nog eens alleen te proberen. Ik zag een van de passeurs op het hek en vroeg hem om me omhoog te trekken.”

De passeur waarschuwt hem dat het niet het juiste moment is, maar Yacoub waagt zijn gok. Hij springt.

“Er was politie, maar ze leken me te negeren. Het was als in een droom. Tot er toch een Marokkaanse agent achter me kwam en ik begon te lopen. Ik bleef lopen tot ik op Spaans grondgebied was en daar hebben ze me dan gearresteerd. Een vrouw van de immigratiedienst kwam, nam mijn vingerafdruk, gaf me een papier en bracht me naar het vluchtelingencentrum.”

Vijftig dagen bracht Yacoub door in het vluchtelingencentrum van Melilla. Daarna werd hij naar Valencia getransfereerd. Na amper een week daar besloot hij met enkele anderen via Eurolines naar België te vertrekken.

“We kwamen aan op 25 januari in Brussel. Er lag sneeuw.”

In totaal heeft het Yacoub bijna 6.000 euro gekost om tot in België te geraken. Hij wil het iedereen afraden, omwille van de risico’s. Hij heeft het zelf soms nog psychologisch zwaar.

“Zo’n reis is meerdere keren sterven en weer tot leven komen. Ik ben bijna doodgegaan in Mali en nog een tweede keer in Marokko toen ze ons naar Algerije terugstuurden. De angst en de spanning valt niet te beschrijven. Ik raad mensen aan om zeer voorzichtig te zijn en hun leven niet in handen van smokkelaars te geven. Je bent niets meer dan smokkelwaar voor hen.”

Herhaaldelijke pogingen voor commentaar van het ministerie van Binnenlandse Zaken van Mauritanië met vragen over Cheikhna en Othman en de betrokkenheid van ambtenaren blijven tot op heden onbeantwoord.

Deze reportage kwam tot stand dankzij de steun van het Fonds Pascal Decroos voor Bijzondere Journalistiek.