Het is 16 januari 2003 en het is zover. In de Senaat, dan nog een volwaardig parlement en geen sterfhuis, keurt de paars-groene meerderheid de wet op de kernuitstap goed. De wet voorziet in een ‘geleidelijke uitstap uit kernenergie’ tegen 2025. De kerncentrales Doel 1 en 2 en Tihange 1 zijn de eerste die moeten sluiten. In 2015.

De oppositie, met CD&V en de Volksunie, stemt tegen omdat paars-groen geen alternatief voor de kerncentrales heeft voorzien. Op dat moment zorgt kernenergie voor 60 procent van de elektriciteit die in België verbruikt wordt, terwijl hernieuwbare energie voor 1 procent telt. Volgens senator Ludwig Caluwé (CD&V) is de wet “het resultaat van een koehandel om de groenen in de coalitie te houden”.

De strijd tegen klimaatopwarming is deel van het debat. André Berger, een prominent klimatoloog van de universiteit van Louvain-la-Neuve, schrijft op de dag van de stemming een open brief aan premier Guy Verhofstadt (Open Vld). Daarin noemt Berger de kernuitstap “de grootste vergissing van de regering”. De sluiting van de kerncentrales, die geen CO₂ uitstoten, staat volgens hem haaks op de duurzame ontwikkeling van het land. Ook Caluwé en Patrik Vankrunkelsven (VU-ID) wijzen op het probleem van de extra uitstoot voor het klimaat.

Maar de kernuitstap is te belangrijk voor de groene coalitiepartijen. Agalev en Ecolo eisen dat het regeerakkoord wordt nageleefd. Een akkoord dat in 1999 tot stand is gekomen op een moment dat de gevoeligheid voor volksgezondheid door de dioxinecrisis groot was. De kerncentrales moeten dicht. In Duitsland hebben Die Grünen in 1998 dezelfde voorwaarde gesteld aan socialist Gerhard Schröder vooraleer ze met hem in een coalitie stapten. Agalev en Ecolo kunnen sowieso een opsteker gebruiken. Hun eerste regeringsdeelname ooit is voorlopig een teleurstelling en de verkiezingen komen eraan.

Staatssecretaris voor Energie Olivier Deleuze (Ecolo), de vader van de wet op de kernuitstap, verdedigt zijn plan. Er zijn volgens hem meer dan genoeg alternatieven: energiebesparing, hernieuwbare energie en gascentrales. Zijn kabinetschef, de Vlaming Luc Barbé, oordeelt dat het bovendien nog een politieke eeuwigheid is tot 2015: “We hebben dertien jaar om ons voor te bereiden. We geloven dat het kan.”

Barbé zal later in zijn boek Kernenergie in de Wetstraat. Dissectie van de deals aangeven waar het al in 2003 begint fout te lopen. Een onderschatting van de weerstand tegen de kernuitstap en het naïeve geloof dat verregaande hervormingen zichzelf wel ter wereld brengen. “Achter de schermen werd Luc Coene, kabinetschef van de eerste minister, zenuwachtig. Hij vond de kernuitstap absolute horror, was misschien wel de hevigste anti-groene in de regering en hij kon Deleuze absoluut niet luchten”, vertelt Barbé in zijn boek.

Ook CD&V blijft inbeuken, hoewel de eigen ACW-vleugel voor de kernuitstap is. Barbé schrijft: “Dat liet bij sommige groenen zware sporen na. (...) Agalev onderschatte die aanval compleet.” Het resultaat: “Het dossier werd niet of onvoldoende gevaloriseerd.”

Het duurt niet lang of de kernuitstap komt onder druk te staan. Wanneer de groenen in mei 2003 na een verpletterende verkiezingsnederlaag uit de regering vallen, pleit VLD er steeds openlijker voor om de nieuwe wet te schrappen. “Als we het alleen hadden beslist, zouden we die afbouw niet gekozen hebben”, laat voorzitter Karel De Gucht in 2005 optekenen. Vlaams minister van Energie Kris Peeters (CD&V), die net de overstap heeft gemaakt van Unizo, zegt: “Er moet zeer snel een serieus debat komen over de kernuitstap.”

De twijfel neemt verder toe. Na de verkiezingen van 2007 vraagt Marc Verwilghen (VLD), minister van Energie in de afscheidnemende paarse regering-Verhofstadt II, advies aan een expertencommissie. In twee rapporten adviseert die om af te zien van de kernuitstap. “Als we toch doorzetten, zal elektriciteit tot twee keer duurder worden”, schat William D’Haeseleer, een energiespecialist van de KU Leuven.

De socialisten blijven achter de kernuitstap staan. Sp.a-voorzitter Johan Vande Lanotte veegt de rapporten van de expertencommissie van tafel als “oplichterij”. De conclusies zijn volgens hem op maat geschreven van Electrabel, de uitbater van de kerncentrales, en de meeste leden van de commissie hebben banden met de nucleaire sector. Ook wetenschappers en milieuorganisaties die de rapporten achteraf in handen krijgen, uiten er zware kritiek op.

Verhofstadt heeft ondertussen, in 2005 en 2006, met het Franse moederbedrijf GDF Suez-Electrabel de Pax Electric-akkoorden afgesloten. In die akkoorden is officieel geen sprake van een langere levensduur van de kerncentrales, maar volgens insiders krijgt het bedrijf wel beloftes in die richting. Verwilghen verklaart in 2007: “Ik ga de expertenrapporten overmaken aan de formateur (er wordt dan onderhandeld over een nieuwe oranje-blauwe regering, JVH). Als die de aanbevelingen negeert, moet hij maar uitleggen waarom.”

Die formateur, dat is Yves Leterme (CD&V). In zijn formateursnota schrijft de christendemocraat dat de kerncentrales langer open moeten blijven. Wanneer PS later aan boord gehesen wordt omdat de onderhandelingen dreigen te mislukken, sneuvelt de passage. Om duidelijkheid te scheppen belooft de nieuwe minister van Energie, Paul Magnette (PS), wel een extra onderzoeksrapport te bestellen. Ditmaal bij de zogeheten GEMIX-expertengroep. Dat rapport beveelt aan “om de sluiting van de drie oudste reactoren met 10 jaar uit te stellen, tot 2025, en de vier jongste met 20 jaar uit te stellen, tot 2045”.

Zes jaar na de goedkeuring ervan is de kernuitstap op sterven na dood. In het parlement stelt premier Herman Van Rompuy (CD&V) een ‘protocolakkoord’ voor met GDF Suez-Electrabel. Enkele minuten voor de start van de zitting heeft Van Rompuy, die Leterme is opgevolgd na het Fortis-debacle, de handtekening van de CEO Gérard Mestrallet beet. In het akkoord staat dat de drie oudste kerncentrales Doel 1 en 2 en Tihange 1 tien jaar langer openblijven dan gepland. In ruil betaalt GDF Suez-Electrabel 245 miljoen euro taks per jaar.

Het protocolakkoord is onderhandeld door minister van Energie Magnette, op basis van het GEMIX-rapport. De socialist maakt zich sterk in de media: dit is een uitmuntende deal. “De wet op de kernuitstap was een lege doos, gedoemd om te mislukken. De wet beslaat een halve pagina: vanaf 2015 stappen we uit de kernenergie, c’est tout. Over hoe we daar zouden geraken, wordt niets gezegd. Dit is een transparant akkoord. Alleen Chávez (voormalig socialistisch president van Venezuela, JVH) legt meer regels op. (lacht)”

Maar niet veel later valt de regering. Als nieuwe Open Vld-voorzitter trekt Alexander De Croo er ‘de stekker’ uit omwille van Brussel-Halle-Vilvoorde. Op dat moment is het protocolakkoord nog niet omgezet in wet, waardoor de oude wet op de kernuitstap van kracht blijft. In het statuut van lopende zaken kan de nieuwe regering-Leterme (hij vervangt Van Rompuy als die Europees president wordt) hier niets aan veranderen. Leterme wil nochtans graag. Op 7 maart 2011 zegt hij: “Iedereen weet dat kerncentrales stoppen zonder alternatief niet verstandig is. Ik pleit ervoor om niet alleen de oudste, maar alle kerncentrales langer open te houden.”

Op 11 maart 2011, vier dagen later, wordt de kerncentrale van Fukushima door een aardbeving en tsunami getroffen. De ramp doet in de hele wereld het debat over de veiligheid van kernenergie oplaaien. Bondskanselier Angela Merkel bevriest de beslissing om de Duitse kerncentrales langer open te houden en sluit zeven oudere reactoren. Europa eist dat alle kerncentrales stresstests ondergaan. Plots denkt niemand nog aan een levensduurverlenging.

Nieuwe bezems vegen schoon. Zeker in de Wetstraat. Melchior Wathelet (cdH), staatssecretaris voor Energie in de regering-Di Rupo, heeft een ‘uitrustingsplan’ klaar voor de Belgische energiesector. Dit nieuwe plan moet twee politieke doelen verzoenen: vasthouden aan de kernuitstap en de stroombevoorrading verzekeren. Hiervoor heeft Wathelet een compromis bedacht. Een van de oudste reactoren, Tihange 1, mag tien jaar langer openblijven dan gepland, maar tegen 2025 moeten alle kerncentrales wel onherroepelijk dicht.

“We hebben nu een duidelijke visie”, slaat Wathelet zichzelf op de borst. De oppositie is het hier niet mee eens. Kristof Calvo (Groen) vindt dat Electrabel “Euromillions heeft gewonnen” omdat het bedrijf te weinig betaalt voor de levensduurverlenging. (Tihange 1 wordt weliswaar deels uitgebaat door EDF Luminus.) In de jaren daarna blijkt hier iets van aan: Tihange 1 levert de staatskas weinig of geen geld op. Met de winst zouden groene fondsen gespijsd worden.

Een nieuw subsidiesysteem voor gascentrales, dat Wathelet heeft uitgewerkt om de kernuitstap mogelijk te maken, wordt zonder pardon afgekeurd door Europa. Illegale staatssteun, luidt het verdict. Wathelet verlaat de politiek in 2015. Twee jaar later duikt hij op in de raad van bestuur van EDF Luminus, de Franse energiegroep die naast Tihange 1 ook een handvol gascentrales uitbaat in België. Hij blijft er tot 2019. (In Duitsland werkt oud-bondskanselier Schröder na zijn politieke loopbaan mee aan de omstreden Nord Stream-gasleidingen, een project van Gazprom, van Rusland naar Duitsland.)

In 2014 is het de beurt aan Marie Christine Marghem (MR) om als nieuwe minister van Energie vast te stellen wat voor iedereen duidelijk is: er is nog niet genoeg geïnvesteerd in gascentrales en hernieuwbare energie om zeker te zijn dat de lamp zonder kerncentrales blijft branden. Om stroomtekorten te vermijden beslist Marghem om Doel 1 en 2 niet te sluiten tegen 2015, zoals de wet op de kernuitstap voorziet, maar om ze tien jaar te verlengen. Tot 2025.

Premier Charles Michel (MR) verdedigt de beslissing tijdens een persconferentie op de Zestien, waar hij geflankeerd wordt door een breed glimlachende Mestrallet. “Ons akkoord zorgt ervoor dat ons land de komende jaren bevoorradingszekerheid heeft. Wat belangrijk is voor de economie. Tegelijk starten we de groene transitie. Zodat we klaar zijn in 2025, als alle kerncentrales sluiten”, zegt Michel. In ruil voor de levensduurverlenging wordt de nucleaire taks verlaagd. Engie (het oude GDF Suez) belooft investeringen in groene energie.

Het uitstel komt er mede onder invloed van N-VA. De partij van Bart De Wever maakt voor het eerst deel uit van een federale regering en staat wantrouwig tegenover de kernuitstap. Vanuit de Antwerpse haven, de politieke achtertuin van De Wever, roert de industrie zich. Als grootste stroomverbruiker van het land is de havenindustrie bang voor hogere prijzen. In 2017 bestempelt parlementslid Bert Wollants de kernuitstap als “bijna hopeloos”. Hij pleit ervoor om de twee jongste kerncentrales, Doel 4 en Tihange 3, langer open te houden. Tot 2035.

Een jaar later hangt N-VA met haar volle gewicht aan de rem. De partij stelt een veto tegen het zogenaamde Energiepact. In dit pact, afgesloten tussen de federale, Vlaamse, Waalse en Brusselse ministers van Energie, wordt de wet op de kernuitstap bevestigd. “Maar er zijn veel redenen om die wet in vraag te stellen”, oordeelt De Wever. “Hij is voorwaardelijk gesteld aan de bevoorradingszekerheid, en die is niet gegarandeerd.” Binnen de centrumrechtse coalitie willen MR, Open Vld en CD&V wel doorzetten met de operatie. “Als het aan ons ligt gaan ze dicht”, zegt CD&V-voorzitter Wouter Beke. Gwendolyn Rutten (Open Vld) vraagt dat De Wever nu toch eens “zijn plaat afzet”.

Het vervolg laat zich raden: Michel I beslist om niet te beslissen. 2025 blijft de richtdatum, op voorwaarde dat het alternatief tegen dan klaarstaat. Eind 2021 moet de gordiaanse knoop doorgehakt worden, klinkt het. Het dossier wordt zo over de verkiezingen in 2019 getild.

Marghem toont zich ondertussen een meester in besluiteloosheid. Ze werkt verder aan het idee van Wathelet om met subsidies investeringen naar ons land te lokken, maar boekt weinig vooruitgang. Het probleem: het subsidiesysteem, dat ‘het CRM’ als naam krijgt, is duur. Heel duur. Marghem rekent op 350 miljoen euro per jaar, over een looptijd van vijftien jaar. De regulator vreest dat dit kan stijgen tot 940 miljoen per jaar. Europa moet bovendien nog overtuigd worden.

In de media blijft Marghem de kernuitstap vurig verdedigen. “Ik weet dat die extra uitstoot niet problematisch hoeft te zijn”, zegt ze in een interview met deze krant. Over het prijskaartje vertelt Marghem dat “de sluiting iets kost, maar we kunnen dat best aan”. Achter de schermen trekt Marghem haar handen stilletjes af van de kernuitstap en de gevoelige subsidies. Na de val van Michel I belandt het CRM-dossier in het parlement, waar Wollants en Tinne Van der Straeten (Groen) het oppikken. Samen werken ze het systeem technisch verder uit.

De recente geschiedenis ligt nog vers in het geheugen. Na een eindeloze paringsdans vinden N-VA en PS, de twee grootste partijen langs weerskanten van de taalgrens na de verkiezingen in 2019, elkaar in de zomer van 2020. Ze willen dan toch een regering vormen.

In de nota van de tandem De Wever-Magnette staat dat Doel 4 en Tihange 3 tien jaar langer mogen openblijven. Sinds de verkiezingen zit N-VA volledig op het spoor van het klimaatrealisme. Groen beleid moet vooral ‘haalbaar en betaalbaar’ zijn. Het openhouden van de jongste kerncentrales speelt hier een cruciale rol in, als energiebron die zonder uitstoot grote hoeveelheden elektriciteit maakt. Ook internationaal lijken de argumenten pro-kernenergie weer aan kracht te winnen, als (toekomstige) oplossing voor het klimaatprobleem.

Het langverwachte rood-gele akkoord botst snel op blauw verzet. De liberalen vinden te weinig van de eigen strijdpunten terug in de tekst. Dat De Wever MR probeert te dumpen, doet zijn zaak ook geen goed. Het is game over. Niet veel later, in de herfst van 2020, staat Vivaldi in de steigers. Het wordt een bonte coalitie, met de partijen Groen en Ecolo er voor het eerst sinds hun regeringsdeelname in 1999 weer bij. De prijs die ze op tafel leggen: de kernuitstap.

Tijdens de laatste dagen van de formatie drukken de groenen partijen door: Vivaldi moet zich concreet uitspreken voor de kernuitstap. De coalitiegenoten, met de liberalen op kop, willen liever niet zo ver gaan. Ze zijn sceptisch over de haalbaarheid van de operatie. Egbert Lachaert, sinds de lente voorzitter van Open Vld, heeft in zijn campagne voor uitstel geijverd. “Als we alle kerncentrales binnen vijf jaar sluiten, dan komt de stroomvoorziening in het gedrang en dan dreigt de stoomfactuur te ontsporen”, verkondigde hij in maart. MR-voorzitter Georges-Louis Bouchez wil zich in Franstalig België profileren als de man die de factuur bewaakt. Vervuilende gascentrales bouwen om kerncentrales te vervangen, vindt hij une fausse bonne idée.

Het compromis is dat de nieuwe minister van Energie, Van der Straeten, een jaar de tijd krijgt om het dossier uit te werken. Als ze tegen eind november 2021 aan de regeringstop kan bewijzen dat de kernuitstap de stroombevoorrading van het land, de factuur van gezinnen en bedrijven en het Belgische klimaatbeleid niet in gevaar brengt, dan gaan alle kerncentrales dicht. Anders komt er uitstel.

Volgende week dinsdag is de laatste dag van november. Zoals te verwachten valt, staan de zenuwen strak gespannen. MR-voorzitter Bouchez heeft zich sinds de regeringsvorming steeds forser van de kernuitstap afgekeerd. Er gaat haast geen dag meer voorbij zonder een kritische tweet van hem (of oud-minister Marghem) over het dossier. Ook N-VA laat de oppositiekanonnen bulderen. Vlaams heeft de partij, via bevoegd minister Zuhal Demir, recent de vergunning voor de gascentrale in Vilvoorde afgewezen. Een domper voor de kernuitstap.

Toch lijken de meeste partijen binnen Vivaldi te willen doorzetten met de sluiting. Ook Open Vld, de partij van premier De Croo. Al is het maar omdat Electrabel - moegetergd door het eeuwige geflipflop in de Wetstraat - al heeft benadrukt dat de jongste reactoren openhouden tot na 2025 vandaag praktisch onhaalbaar is geworden. Daarvoor zijn vergunningen, nucleaire brandstof en renovatiewerken nodig. Zo lijkt het erop dat de kernuitstap doorgaat. Zoals gepland. In 2025. Al leert de geschiedenis van dit dossier één ding: zeg nooit nooit.

Foto & video: Wouter Van Vooren
Longread, grafiek en animatie: Bart Hebben